آسمان نما یک ابزار خاص است. اما این ابزار دقیقا چیست؟ در چه زمینه ای خاص است؟ چرا تدریس در یک آسمان نما با تدریس نجوم در کلاس درس متفاوت است؟ چطور بازدید از یک آسمان نما با صرفا تماشای یک فیلم متفاوت است؟ این سوالات برای یک کارشناس آسمان نما که میخواهد در مورد نحوه ی کار خود بازخورد دریافت کند اهمیت دارند. به خصوص هنگامی که جنبه های آموزشی و تربیتی آسمان نما در نظر گرفته می شود و همه ی این سوالات در یک سوال اساسی خلاصه می شوند:
ویژگی های اساسی یک آسمان نما چیست؟
ویژگی های اساسی، توانایی و اعتبار علمی یک آسمان نما است. همچنین این ویژگی ها دلیل به وجود آمدن جنبه ی آموزشی و تربیتی آسمان نماها هستند که به معنی ایجاد نگرش فلسفی به جای آموزش صرف به مخاطبان است.
در زمینه آموزش و پرورش ، تنها با مقایسه ی نحوه ی تدریس در آسمان نما و تدریس عادی در مدرسه به آسانی می توان متوجه شد که چرا اغلب مردم از آسمان نماها استقبال می کنند. آسمان نما هم متفاوت و هم هیجان انگیز است. اما چیزی بیش از این ها وجود دارد. آسمان نماها دارای جنبه های قابل توجه دیگری هستند که فقط مختص آن ها و متفاوت با فیلم ها، کتاب ها و یا سایر مدل های علمی است. در اصل ویژگی اساسی آسمان نما این است که می تواند فواصل دور و اجرام آسمانی را با قرار دادن مخاطبان در موقعیتی “واقعیت گون” و هدایت توجه ما به یکی از جنبه های این واقعیت یعنی “حضور ما در پهنه ی عظیم کیهان” به نحوی زنده نمایش دهد. با وجود اینکه امروزه می توان بسیاری از فعالیت ها را در آسمان نما انجام داد، اما هنوز این ایده، ایده ی اصلی آسمان نما است. و این مفهوم در آسمان نماهای سیار بیشتر از آسمان نماهای بزرگ به چشم می آید. هر کاری که ما در آسمان نما انجام می دهیم به نوعی به همان ویژگی اساسی آسمان نما مربوط است.
ریشه یابی واژه ی آسمان نما یا “planetarium” ایده های این نام گذاری را به ما نشان می دهد. واژه ی یونانی planetes به معنی “سرگردان ها ” است . اگر بخواهیم دقیق تر باشیم، در معنای نجومی، این واژه را می توان “سرگردانی بین ستارگان” معنی کرد. قطعا این نام گذاری اشاره به توانایی آسمان نما در نشان دادن حرکات مختلف آسمان دارد. نشان دادن این حرکات در آسمان نما بسیار آسان تر از ایستادن در فضای آزاد در تمام طول شب و تشخیص این حرکات در آسمان است. در یک آسمان نما ما می توانیم حرکات روزانه ی ستاره ها، خورشید و ماه را در کمتر از ۵ دقیقه نشان دهیم، به عرض های جغرافیایی دیگر رفته و ببینیم که چگونه آسمان شب در ماه های مختلف سال و از مکان های مختلف متفاوت است. به این ترتیب یک آسمان نما در هر زمانی مانند آسمان واقعی و حتی چیزی بیش از آن است.
ایده ی بعدی از بخش دوم واژه ی پلنتاریوم یعنی پسوند “-arium” آمده است. این بخش به ما می گوید که آسمان نما یک مکان است “مکانی برای” سرگردانی در میان ستارگان و نمایش نحوه ی حرکات سیارات.
وقتی میگوییم آسمان نما مکانی برای نمایش اجرام آسمانی است منظورمان چه نوع مکانی است؟ چه چیزی بیشتر از یک منطقه ی محصور بین دیوار ها و سقفی گنبدی وجود دارد؟ آسمان نما در مقایسه با فضای نجومی بیکران که غیر شخصی و بسیار انتزاعی است، مکانی صمیمانه تر، قابل دسترس تر و متمرکز تر برای نمایش فضای پویا به شکل زنده است. این فضای پویا که در آسمان نما شبیه سازی می شود همان فضایی است که ما در میان آن زندگی می کنیم و نکته ی قابل توجه این است که ما واقعا می توانیم این فضا را در آسمان نما تجربه کنیم نه اینکه صرفا درباره ی آن به طور تئوری مطالعه کنیم. داشتن این تجربه در زیر گنبد آسمان نما راهی برای ایجاد ارتباط شخصی با فضای نجومی است. به عنوان مثال، ستاره های قابل مشاهده دارای نام و جایگاه مشخصی در صورت های فلکی هستند و این ستارگان سقف آسمان ما را شکل می دهند. آسمان نما می تواند این آسمان پر ستاره ی واقعی را به همان شکل برایمان ایجاد کند.
یک آسمان نما همواره به عنوان یک مکان هیجان انگیز محسوب می شود. هیجان انگیز است زیرا نه تنها مکانی متفاوت است بلکه موضوعات هیجان انگیزی را نیز در خود گرد آورده است. آسمان نما فضا و تخیل را در خود جمع نموده و آسمان و زمین را با رابطه ای قابل فهم نمایش می دهد و به ما یک دیدگاه کلی از کیهان و اجرام آسمانی و جایگاه درست آن ها می دهد. هدف این توصیف ها اشاره کردن به این نکته است که آسمان نما یک ویژگی کلی دارد و آن این است که اجرام دوردست را که دسترسی به آنها آسان نیست، نزدیک تر می کند و همچنین ما (مخاطبان آسمان نما) را، به این نزدیکی می آورد تا بتوانیم این اجرام را از چنین فاصله ای ببینیم.
به بیان دیگر آسمان نما را می توان به عنوان آزمایشگاهی دید که در آن مخاطبان اطلاعاتی که به صورت تئوری فراگرفته اند را تقویت کرده و مفاهیم مرتبط با آن را به روشی متفاوت می آموزند.
مفهوم آموزش یا تدریس در آسمان نما تنها به معنی آموزش حقایق، اعداد یا علوم مختلف نیست، بلکه به معنی ایجاد نگرشی جدید در مخاطبان برای توجه و کنجکاوی بیشتر در محیط اطرافمان است.
اظهاراتی در حمایت از ارزش های آموزشی آسمان نما
- “درک دانش آموزان از مفاهیم پیچیده با توجه به توانایی آسمان نماها در فشرده سازی مفاهیم مختلف و تبدیل به بخش های کوتاه تر، افزایش یافته و درواقع آسمان نما منجر به تجربه های آموزشی قدرتمندی شده است.” – انجمن آسمان نما میانه ساحل اقیانوس اطلس (MAPS)
- ” آسمان نما می تواند با شبیه سازی آموزشی، انگیزه دانش آموزان را افزایش دهد. بررسی ها نشان داده است که دانش آموزان به نجوم بیشتر از سایر علوم علاقه دارند و محیط شبیه سازی می تواند این علاقه اولیه را ایجاد کرده و کمک کند این علاقه ادامه یابد.” انجمن آسمان نما دریاچه بزرگ (GLPA)
- ” علوم فضایی کمک بزرگی در توسعه امور اجتماعی، فکری، فرهنگی و همچنین می توان گفت در دراز مدت در توسعه اقتصادی کرده است. آسمان نماها می توانند تاثیر به سزایی در جهان اطراف ما بگذارند.” – سازمان ملل
- ” آسمان نماها به عنوان یک رسانه برای تولیداتی که علم و هنر را ترکیب می کنند مناسب هستند… توانایی آسمان نماها در ارائه تجربه ی تصویری قدرتمند را می توان به توانایی آن ها برای تاثیرگذاری بیشتر و عمیق تر بر باورها و جهان بینی شخصی مخاطبان معنی کرد.” – Ed Lanz
- ” تجربه ی منحصر بفرد بازدید از یک آسمان نما به تنهایی می تواند یک منبع الهام بخش قابل توجه برای تشویق مخاطبان به ادامه فرایند یادگیری باشد.” – Michael Daut
- اطلاعاتی که از موسسات پژوهشی دریافت می شود اغلب بخش حیاتی آنچه در آسمان نماها به نمایش در می آید هستند. در این راستا، آسمان نماها می توانند به عنوان رسانه ای برای آموزش به عموم مردم عمل کند. این تئاترها آهن رباهای موثر برای تقویت انیگیزه و اشتیاق عمومی هستند. – Carolyn Collins Petersen
معرفی آسمان نمای شباهنگ
گروه علمی پژوهشی شباهنگ فعالیت های ابتدایی خود را از سال ۱۳۸۹ با محوریت معرفی علم نجوم و ایجاد بستری مناسب برای فراگیری جامع و راحت آن با برگزاری کلاس های نجوم آماتوری، المپیاد نجوم و اردوهای رصد با تلسکوپ برای تمامی دانش آموزان و علاقه مندان، آغاز کرد و پس از کسب تجربه در این زمینه با بررسی زیرساخت های آموزشی در ایران و مقایسه آن با سیستم های آموزش و برنامه ریزی در دیگر نقاط جهان، تصمیم به ایجاد تحولی بزرگ در نحوه ی یادگیری دانش آموزان از طریق جدیدترین و بروزترین ابزار کمک آموزشی گرفته است.
کارشناسان گروه اندیشمندان جوان شباهنگ بعد از بررسی نمونه های خارجی اقدام به ساخت اولین نمونه آسمان نمای دیجیتال در سال ۱۳۹۳ به صورتی کاملا متفاوت از دیگر نمونه های مشابه کرده و طی دو سال کیفیت نمایش تصویر در آسمان نما را بهبود بخشیده و در فاز دوم با ادغام علوم دیگر مانند زیست شناسی زمینه را برای آموزش هرچه بهتر این علوم در مدارس و مراکز آموزشی فراهم کرده است.
آنچه که شباهنگ را از دیگر موسسات مشابه متمایز می کند، عرصه های مختلفی است که وارد شده و توانسته ضمن کسب تجاربی عالی در زمینه های مختلف آموزشی و کمک آموزشی، سربلند بیرون آید. در پایان این مطلب تجارب مدرسان شباهنگ از تدریس در آسمان نما آورده شده است:
سحر رحمتی
بار اولی که چادر را از نزدیک دیدم خیلی برایم جالب بود تقریبا میتوانم بگویم چیزی از نجوم نمیدانستم و فقط مطالبی بود که در مدرسه یاد گرفته بودم، ولی وقتی وارد چادر شدم هم ذوق داشتم هم میخواستم اجرا زودتر شروع شود و من ببینم داخل چادر قرار است چه چیزهایی به بچه ها نشان داده شود.
خلاصه این که نه تنها آن روز کل اجراها را داخل چادر بودم و بین اجراها هم بیرون نمیرفتم بلکه شاید بیشتر از سه ماه من با همکارانم هرروز اجرا میرفتم و فقط برنامه را میدیدم و هر سری هم مثل دفعه اول ذوق داشتم .
هنوزم بعد این چند سال همون اشتیاقرا دارم و برایم تکراری نمی شود.
باید بگویم یکی از کارهایی که در زندگی انجام دادم و از انجامش پشیمان نشدم و برعکس خیلی لذت بردم آسمان نما بود، چادر آسمان نما این شرایط را به وجود آورده که تمامی دانش آموزان از هر قشری بتوانند با علم نجوم که به نظر من خیلی در جامعه ما شناخته شده نیست آشنا شوند. شاید اگه خود من زودتر با این همه زیبایی آشنا میشدم فیزیک میخواندم
برنامه ی آسمان نما شاید اجرا در حد نیم ساعت باشه ولی تاثیرش از یک کلاس دو ساعته قطعا خیلی بیشتر خواهد بود.
معصومه اشرفی
آسمان نما را زمانی که اولین بار دیدم، به یاد خانه اسکیموها در قطب افتادم. با خودم گفتم چه عالی، می توان مثل ساکنان قطب به پهنه بی کران آسمان دست پیدا کرد و به ستارگان رسید. آنقدر نزدیک بود که فکر می کردی کافی است دست دراز کنی و ستاره ها را یکی یکی برداری و با خودت به دنیای پرهیاهوی اطرافت بیاوری، جایی که همه نورها انباشته شده اند، اما خبری از نور طبیعی ستارگان در پهنه آسمان نیست.
با دیدن بچه ها و دانش آموزانی که برای رفتن به داخل چادر بالا و پایین می پریدند، سر ذوق آمدم. مدت ها از اولین بارم گذشته اما من هر بار با اشتیاق بیشتر وارد چادر می شوم تا تجربیات اندکم را با کودکان میهنم به اشتراک بگذارم. همیشه به این فکر میکنم چه خوب می شد اگر می توانستیم ستاره ها را در چادرمان جمع کنیم، کوله بارمان را برداریم و به تک تک کودکان سرزمینم یک ستاره هدیه بدهیم. خدا را چه دیدید، شاید روزی این امکان دست داد که تمام دانش آموزان ایران زیبا و دوست داشتنی مان زیر سقف چادر آسمان نما به نظاره مخلوقات اعجاب انگیز قادر مطلق بنشینند و خدا را از دید ستاره ها جستجو کنند.
مینا رحمانی
وقتی ازم خواسته شد مطلبی در باره ی آسمان نما بنویسم خیلی با خودم فکر کردم. من از کودکی عاشق علم نجوم بودم و الان تمام روزم رو در چادر آسمان نما و با اجرام آسمانی میگذرونم. نجوم زیبا و بی نظیر است اما در مورد آسمان نمای سیار موضوع کمی فراتر است. ما به همراه چادر آسمان نما به نقاط مختلفی رفتیم و با بچه های بسیاری آشنا شدیم. تعدادی از این بچه ها گریبان گیر شرایط نامناسب مالی یا فرهنگی بودند یا چنان دور از امکانات شهری بودند که هرگز نمی توانستند به چنین امکاناتی در شهر دست رسی پیدا کنند. بچه ها با شیطنت فروان وارد چادر می شوند اما به محض شروع برنامه محو زیبایی علم نجوم میشوند و بعد از برنامه با سوالات فروان از چادر آسمان نما خارج می شوند. نمیتوانم به طور قطع بگویم تمام بچه ها، اما حتی اگر تعدادی از بچه ها به این روش مسیر زندگی خودشان رو پیدا کنند و زندگی خودشان را هدف دار کنند شاید به نحوی بتوانند در آینده شرایط مناسبی رو برای خودشان فراهم کنند.
لیلا رضایی
اولین بار که چادر آسمان نما را دیدم مرا به یاد سفینه های فضایی داستان ها انداخت. درست مانند آنها که برایمان پر از عجایب و ناشناخته هاست آسمان نما هم برای من و هم برای مسافران این چادر شگفت انگیز که به دنیای درون آسمان سفر میکنند پر از اسرار شگفتی و زیبایی است.
هر بار که صدای تعجب بچه ها را میشنوم هر بار که بچه ها با چهره هایی مشتاق تر از چادر خارج میشوند میدانم که آسمان نما رسالت خود که گشودن دریچه ای به ابعاد وسیع و ناشناخته ی جهانی که به سادگی قابل دسترس، بررسی و کاوش نمیباشد را انجام داده و تاثیری هر چند کوچک اما ماندگار بر ذهن پرسشگر دانش آموزان گذاشته است. تاثیری که شاید آینده آنها و آینده کشورمان را تغییر دهد.
خانم آقاجانلو
تاثیری که دیدن آسمان نما بر من گذاشت این بود که خیلی بیشتر از گذشته مجذوب خالق هستی شدم محو توانایی و قدرت و علم بیکران او. همه هستی از اوست و تنها اوست که می ماند او دائما ربوبیت دارد و همه چیز تحت اراده اوست و نظم خاصی را در جهان برقرار کرده که تنها از عهده خودش برمی آید و نه هیچ موجود دیگر و تنها انسان در برابر این عظمت باید بیندیشد که چه وظیفه ای در برابر او دارد و بیندیشد که این ربوبیت عبودیت را می طلبد. دیدن آسمان نما موجب اندیشیدن بیشتر در انسان، این موجود افلاکی و خاکی می شود.
