ستاره شباهنگ و صورت فلکی سگ بزرگ

در قرن دوم میلادی، ستاره شناس یونانی-مصری، کلاودیوس بطلمیوس، فهرستی از تمام ۴۸ صورت فلکی که در آن زمان شناخته شده بود جمع آوری کرد. این رساله که با نام “مجستی” شناخته می شود، توسط اروپاییان قرون وسطی و دانشمندان اسلامی برای بیش از هزار سال، تا زمانی که عصرمدرن آغاز شود، به طور موثری معیار ستاره شناسی و طالع بینی قرار گرفت

یکی از این صورت فلکی ها که در رساله ی بطلمیوس یافت می شود سگ بزرگ است، صورت فلکی ای که در نیمکره جنوبی واقع شده و شامل بسیاری از ستارگان قابل توجه و اجرام آسمانی عمیق است. امروزه، سگ بزرگ یکی از ۸۸ صورت فلکی شناخته شده توسط اتحادیه بین المللی نجوم (IAU) است و در مجاور صورت فلکی تک شاخ، خرگوش، کبوتر و کشتی دم قرار دارد.

نامگذاری

اولین یادداشت های ثبت شده درباره ی هر یک از ستاره های این صورت فلکی به تمدن باستانی بین النهرین برمی گردد، جایی که بابلیان تاریخچه ی پیدایش آن را برلوح های خود ثبت کرده اند (حدود ۱۱۰۰ قبل از میلاد).

برای یونانیان باستان، صورت فلکی سگ معرف سگی است که صورت فلکی شکارچی را دنبال می کند  که به آن لیلاپس گفته می شود. در افسانه های یونانی این سگ به قدری سریع بود که زئوس، آن را به آسمان ها برد.

 ستاره آلفا (α) (Alpha Canis Majoris) این صورت فلکی، یعنی ستاره شباهنگ درخشان ترین ستاره آسمان است (در کنار خورشید،‌ ماه و نزدیک ترین سیارات). نام شباهنگ در یونانی به معنی “درخشان  ” یا “سوزان” است، به این دلیل که گرمای تابستانی فقط پس از طلوع شباهنگ ایجاد می شود. یونانیان باستان به این زمان در تابستان “روزهای سگی” می گفتند، زیرا فقط سگ ها به اندازه کافی دیوانه بودند تا در این گرما بیرون بروند. این ارتباطات باعث شد که در نهایت شباهنگ به عنوان  “ستاره سگ” نیز شناخته شود.  بسته به اینکه وضوح ستارگان در نظر گرفته شده چه اندازه باشند، صورت فلکی سگ مانند سگی است که رو به بالا یا پایین دایرهالبروج قرار دارد.

ستاره شباهنگ مورد احترام تمام مردم باستانی در طول تاریخ بشر بوده است. در نوشته های هندو این ستاره به عنوان ساکرا “sukra” ، خدای باران یا ستاره ی باران شناخته شده است.

شباهنگ به عنوان ستاره نیل، یا ستاره ایزیس(خدای طبیعت)، برای مصریان باستان نیز مورد احترام بود. ظهور سالانه ی آن درست قبل از سپیده دم در انقلاب تابستانی، طغیان نیل را که کشاورزی مصر وابسته به آن بود، اعلام می کرد. این طلوع صبحگاهی در بسیاری از کتیبه های معبد اشاره شده است و از آن به عنوان روح ایزیس نام برده اند.

 برای چینی ها، ستاره درخشان سگ بزرگ به عنوان “گرگ آسمان” شناخته شده بود و نشان دهنده تهاجم و غارت بود.

ایزیس در یک نقاشی باستانی

تاریخچه مشاهده

همان طور که گفته شد این صورت فلکی یکی از ۴۸ صورت فلکی اصلی بود که بطلمیوس در قرن ۲ قبل از میلاد روی آن کار می کرد. بنابراین مشاهده ی این صورت فلکی برای هزاران سال بخشی از ستاره شناسی سنتی اروپا و خاورمیانه باقی خواهد ماند.

در ستاره شناسی عربی قرون وسطایی این صورت فلکی به نام الکلب الاکبر نامگذاری شد و ستاره شناسان اروپایی در قرن ۱۷ این نام را به صورت Alcheleb Alachbar رونویسی و نقل کردند. در سال ۱۸۶۲، آلوان گراهام کلارک(Alvan Graham Clark) در حالی که مشغول تست تلسکوپی با عدسی ۱۸ اینچی در رصدخانه دیربورن در ایلینوی بود، به کشف جالب توجهی دست پیدا کرد. در طی مشاهده ستاره شباهنگ، او کشف کرد که ستاره درخشان یک همدم ضعیف و کم نور دارد که یک کوتوله سفید است و بعدها به نام sirius B نامیده شد.

ویژگی های قابل توجه:

• سگ بزرگ دارای چندین ستاره مهم و همچنین درخشان ترین شیء آسمانی، شباهنگ (Alpha Canis Majoris) است. درخشش این ستاره در آسمان شب به علت نزدیکی(۸٫۶ سال نوری از زمین) و این حقیقت که اندازه ظاهری آن ۱٫۶- است، می باشد. از این رو این ستاره نور بسیار زیادی تولید می کند که اغلب به دلیل اثر متقابل نور ستاره با جو زمین، در حال چشمک زدن به نظر می رسد.

ستاره شباهنگ در فضا

• ستاره مهم بعدی، ستاره بتا سگ بزرگ (Beta Canis Major ) است. یک غول سفید و آبی که اسم سنتی آن mirzam به معنی جارچی است. این ستاره در حال حاضر در مراحل نهایی استفاده از گاز هیدروژن خود برای سوخت قرار دارد. در نهایت منبع هیدروژنی تمام شده و از هلیوم به جای سوخت استفاده می کند. این ستاره در نزدیکی قسمت انتهایی حباب محلی (ناحیه‌ای کم تراکم از ماده بین‌کهکشانی در بازوی شکارچی از بازوهای مارپیچ کهکشان راه شیری ) قرار گرفته است.
• ستاره دیگر، ستاره اتا سگ بزرگ (Eta Canis Majoris) است که نام سنتی آن aludra به معنی باکره است. به رغم فاصله از زمین(نزدیک به ۲۰۰۰ سال نوری) این ستاره در آسمان شب می درخشد. چرا که چندین برابر روشن تر از خورشید است. با این که این غول آبی تنها قسمتی از عمر خورشید ما را داشته است اما در حال حاضر در آخرین مراحل زندگی اش قرار دارد.

• ستاره بعدی ستاره وی وای سگ بزرگ ( VY Canis Majoris ) است. یک ستاره فراغول قرمز که در صورت فلکی سگ بزرگ قرار دارد. علاوه بر اینکه این ستاره یکی از بزرگترین ستاره های شناخته شده است، همچنین یکی از درخشان ترین اجرام مشاهده شده نیز می باشد. این ستاره در فاصله ۳۹۰۰ سال نوری از زمین قرار دارد و تخمین زده می شود که شعاعی ۱۴۲۰ برابر شعاع خورشید داشته باشد.

هم سنجی اندازه ستاره وی وای سگ بزرگ با خورشید

• سگ بزرگ همچنین دارای چندین جرم آسمانی عمیق است که قابل توجه ترین آنها مسیه۴۱ یا NGC2287 است. این خوشه ستاره ای شامل هزاران ستاره و چندین ستاره غول پیکر قرمز است. درخشان ترین جرم در این خوشه در رده بندی ستارگان در دسته K_۳ قرار دارد و در کنار مرکز مسیه ۴۱ قرار گرفته است. عمر خوشه در حدود ۱۹۰ تا ۲۴۰ میلیون سال تخمین زده شده است و داشمندان معتقدند قطر آن ۲۵ تا ۲۶ سال نوری است.
• جرم آسمانی بعدی خوشه ستاره ای کهکشانی NGC2362 است که اولین بار توسط Giovanni Hodierna در سال ۱۶۵۴ دیده شد و سپس توسط ویلیام هرشل (William Herschel) در سال ۱۷۸۳ کشف شد. این خوشه ی ستاره ای باشکوه که ممکن است کمتر از ۵ میلیون سال از عمرش گذشته باشد نشانه هایی از غبار گازی ـ بقایای ابر گازی که از آن شکل گرفته است ـ را از خود نشان می دهد. چیزی که این خوشه را خاص تر می کند حضور ستاره Tau Canis Major در آن است.

تائو به عنوان درخشان ترین ستاره در خوشه به راحتی قابل تشخیص است. این ستاره یک ابرغول درخشان است که در رده بندی ستارگان در دسته ی O8 قرار دارد. با قدر ظاهری ۴٫۳۹، تائو ۲۸۰۰۰۰ بار درخشان تر از خورشید است.

• جرم دیگر NGC2354 ، یک خوشه ستاره ای به قدر ظاهری ۶٫۵ است. در حالی که ممکن است این خوشه برای دوربین های دوچشمی جرمی کوچک و نامعلوم به نظر برسد، NGC2354 در واقع یک خوشه کهکشانی غنی شامل حدود۶۰ عضو کم فلز است. با افزایش درشت نمایی، خوشه دو ساختار ستاره ای دایره‌ـمانند را نشان می دهد.

کهکشان کوتوله سگ بزرگ

با استفاده از تلسکوپ های بزرگ و تلسکوپ های GO-TO، اجرام مختلفی وجود دارد که ارزش مطالعه دارند، مانند کهکشان کوتوله سگ بزرگ (Canis Major Dwarf Galaxy)، یک کهکشان نامنظم که در فاصله ی ۲۵۰۰۰ سال نوری از منظومه شمسی و ۴۲۰۰۰ سال نوری از مرکز کهکشانی قرار دارد.

صورت فلکی سگ بزرگ را چطور پیدا کنیم؟

پیدا کردن این صورت فلکی به لطف حضور ستاره شباهنگ ـ درخشان ترین ستاره در آسمان شب ـ تقریبا ساده است. تمام چیزی که لازم دارید پیدا کردن کمربند شکارچی است (۳ ستاره پرنور نزدیک به هم و در یک ردیف)، لبه ی پایین سمت چپ صورت فلکی را تشخیص دهید (ستاره کاپا شکارچی یا سیف) و چند درجه به سمت جنوب غربی بروید. در آنجا شکوه درخشش ستاره شباهنگ را خواهید دید.

متاسفانه درخشش زیاد ستاره شباهنگ به این معنی است که سگ بیچاره شانس کمی برای به راحتی دیده شدن دارد. در قدر ۸٫۵ صورت فلکی سگ بزرگ می تواند با دوربین های دوچشمی دیده شود. برای پیدا کردن این صورت فلکی شما به یک تلسکوپ متوسط تا بزرگ با یک چشمی بسیار قوی و شرایط دید خوب ـ مانند یک آسمان با ثبات در عصر ـ زمانی که شباهنگ در بالاترین ارتفاع خود در آسمان است نیاز دارید. هنوز هم ممکن است تقریبا کم نور باشد بنابراین برای بهترین چشم انداز صبر و زمان لازم است.

محل قرارگیری صورت فلکی سگ بزرگ در آسمان جنوبی

گروه علمی آموزشی شباهنگ با هدف اعتلای هر چه بیشتر آموزش و پرورش و رشد خلاقیت، به ارائه خدمات آموزشی در جهت شناسایی و ترویج مفاهیم آموزشی از جمله نجوم آماتوری با استفاده از آسمان نما یا افلاک نمای دیجیتال سیار، برگزاری تورهای رصدی در مدارس و دانشگاه ها پرداخته است. در چادر آسمان نمای شباهنگ، علاوه بر آموزش مفاهیم نجوم پایه مانند منظومه شمسی، صورت های فلکی،  دب اکبر، دب اصغر و یافتن ستاره قطبی به عموم دانش آموزان، پیدا کردن صورت فلکی سگ بزرگ و ستاره شباهنگ نیز به دانش آموزان برتر و ممتاز آموزش داده می شود. شباهنگ این افتخار را دارد که در برگزاری انواع مختلفی از کلاس ها و کارگاه های علمی، آموزشی و تفریحی با مدارس و مراکز آموزشی و پژوهشی همکاری داشته باشد. گروه شباهنگ همچنین تولید کننده و عرضه کننده تجهیزات شبیه سازی نجوم نیز می باشد.

منبع: wikipedia , universetoday.com

مترجم: لیلا رضایی

بیشتر بخوانید:

چطور یک آسمان نما طراحی کنیم؟

یک آسمان نما از چه اجزایی تشکیل شده است؟