مفاهیم پایه نجوم (صورت فلکی)
در هر علمی یکسری مفاهیم پایه وجود دارد که علم مورد نظر را توضیح می دهد. در این میان نجوم نیز که یک علم کهن و قدیمی محسوب می شود شامل مفاهیم و مطالب پایه ای است که در این مطلب از سری مطالب مفاهیم پایه نجوم، در مورد صورت فلکی صحبت خواهیم کرد.
صورت فلکی چیست؟ (constellation)
گذشتگان و اجداد ما بدون داشتن امکاناتی پیشرفته چگونه مسیر خود را در بیابان ها، دریاها و دشت ها وکوهستان ها می یافتند؟ آنچه که آنان داشتند، آسمان پرستاره بالای سر بود که امروزه به دلیل آلودگی نوری نمی توانیم از تماشای چشمک زدن ستارگانش لذت ببریم. این آسمان پرستاره همانند نقشه ای به یاری اجداد ما در یافتن مسیر می آمد. آنها از ستارگان می توانستند به زمان کاشت و برداشت محصولات کشاورزی خود نیز پی ببرند. اما چگونه؟
تصویری را که مشاهده می کنید همان سرگرمی است که در سالهای ابتدایی دبستان، در کتب ریاضی و مجله های سرگرمی وجود داشت. شما باید نقاط مختلف را به ترتیب شماره هایشان به هم متصل کنید تا تصویر یک گل، خانه، ستاره و … تشکیل شود. اوج هیجان این بازی نیز زمانی بود که شما می توانستید قبل از به هم وصل کردن نقاط به یکدیگر تصویر مورد نظر را حدس بزنید!
از به هم پبوستن نقاط یک ستاره تشکیل می شود.
حال فرض کنید صفحه سفید کاغذ شما همان پهنه تاریک آسمان شب است و نقاط سیاه کاغذ که که باید به یکدیگر متصل شوند ستاره های نقره فام آسمان هستند. اکنون به جای اینکه نقاط را با مداد به یکدیگر وصل کنید باید ستاره ها را با خطوط فرضی به یکدیگر وصل کنید تا یک شکل مشخص حاصل شود. در اصطلاح نجومی به این اشکال مشخص، صور فلکی گفته می شود.
در زیر ۴ تصویر مختلف از صورت فلکی دب اکبر را می بینید که شما را در تصویر سازی برای شکل صور فلکی مختلف یاری می کند.
شکلی که در آسمان می بینید
نقاشی ونگوگ از دب اکبر
تصویری خیالی برای ۷ ستاره دب اکبر که آن را به شکل خرس نمایش داده است
نقشه نجومی ستارگان و اجرام صورت فلکی دب اکبر
کاربرد صور فلکی
بیشترین کاربردی که صور فلکی دارند تقسیم بندی آسمان به یک سری نواحی مشخص است. آسمان آنقدر وسیع است که اگر بخواهیم جرمی را در آن پیدا کنیم نیاز به یک سری آدرس داریم. البته با مختصات های نجومی مانند بعد و میل نیز می توان این کار را انجام داد اما بهره گیری از این مختصات کار آسانی نیست. راحت ترین راه این است که ما آسمان را به نواحی مختلف تقسیم کنیم و بهترین راه برای تقسیم کردن آسمان هم ستاره های بارز و مشخص آن است. این تقسیم بندی شامل چند ستاره در کنار یکدیگر می شود که مثلا شکل یک مربع یا مثلث را تشکیل می دهند.
اسطوره ها، الهه ها، موجودات افسانه ای، اشیا مقدس و… هستند که هرکدام به نحوی به آسمان راه پیدا کرده اند و برای هر قومی نماد خاصی داشته اند. اگرچه شما می توانید هر شکلی را در آسمان تصور کنید و صور فلکی مخصوص به خود را داشته باشید، اما در کل ۸۸ صورت فلکی رسمی وجود دارد که از هر دو نیم کره شمالی و جنوبی زمین قابل مشاهده است که از این تعداد ۴۸ عدد آنها را بطلمیوس فهرست بندی کرد و ۴۰ نقش باقیمانده از حدود قرن ۱۷ به بعد، به دلیل اکتشاف نیم کره جنوبی زمین کشف و نامگذاری شدند.
تقسیم بندی صورت های فلکی
صورتهای فلکی کهن به سه دسته تقسیم میشوند:
۱-حیوانها و چیزهایی که با آب در ارتباط هستند.
۲-انسان و حیوانهایی که در روی زمین هستند.
۳-مخلوقات افسانه ای که به هوا پرمی کشند.
هر کدام از این صورتهای فلکی در بخشی از آسمان جمعند. پرندگان و موجودات هوایی در نزدیک قطب شمال کره سماوی هستند و صور فلکی زمینی چون کمربندی دور آنهارا گرفته اند. مخلوقات آبزی هم در جنوب و زیر استوای سماوی جای دارند. به نظر می رسد که این بخش بندی آسمان نشان دهنده نگرش انسانهای کهن از کیهان است. نگرش آنها شاید به اینگونه بوده است: دنیای پایین تر امپراطوری آب است، دنیای میانی از آن انسانها و حیوانات و دنیای بالاتر هم سرزمین مخلوقات هوایی است.
شناخت صور فلکی مختلف علاوه بر لذت وصف ناشدنی که به انسان می دهد به تسهیل در شناخت اجرام سماوی و پیدا کردن آنها در آسمان کمک می کند. بیشترین کاربردی که صور فلکی دارند تقسیم بندی آسمان به یک سری نواحی مشخص است. آسمان آنقدر وسیع است که اگر بخواهیم جرمی را در آن پیدا کنیم نیاز به یک سری آدرس داریم. البته با مختصات های نجومی مانند بعد و میل نیز می توان این کار را انجام داد اما بهره گیری از این مختصات کار آسانی نیست. راحت ترین راه این است که ما آسمان را به نواحی مختلف تقسیم کنیم و بهترین راه برای تقسیم کردن آسمان هم ستاره های بارز و مشخص آن است. صور فلکی در آسمان مانند استانها یا کشورهای مختلف بر روی نقشه های زمینی می باشند. به طوریکه هرنقطه از آسمان بالای سرما حتما متعلق به یک صورت فلکی است و این تقسیم بندی کار را برای منجمان آسان کرده است. برای مثال هنگامی که گفته می شود کهکشان M95 در پایین صورت فلکی اسد قرار گرفته است همه متوجه می شوند که در کجای آسمان باید به دنبال این کهشکان بگردند. در واقع صور فلکی آسمان به نوعی برای آدرس دهی نیز استفاده می شوند.
جدول اسامی صورت های فلکی
نام فارسی | نامهای دیگر در متون فارسی | نامهای انگلیسی |
آبمار | مار آبی، نرمار، هیه الماء | Hydrus |
آتشدان | مجمره، عودسوز، محراب نفاطه، الببغاء | Ara |
ارابهران | ممسکالاعنه، ممسک العِنان، عناندار، صاحب المعز | Auriga |
اژدها | تنین، جوزهر (عربیشده گوزهر فارسی)، هَشتَنبَر | Draco |
اسب بزرگ | فرس اعظم، فرس ثانی، اسب بالدار | Pegasus |
اسب کوچک | فَرَس اول، قطعهالفَرَس، پارهاسب | Equuleus |
اسکنه | قلم | Caelum |
آفتابپرست | حرباء | Chamaeleon |
بادبان | شراع | Vela |
بزغاله | جَدی، بُزیچه چرخ، بز دریایی، بزماهی، بَهی[۱] | Capricornus |
برساووش | بَرَنده سر دیو، برنده سر غول، سوار، حامل رأس الغول، دیوکش | Perseus |
بره | حَمَل | Aries |
پیاله | جام، کاسه بزرگ، باطیه، معلف | Crater |
پیکان | تیر، سهم | Sagitta |
تاج جنوبی | اکلیل جنوبی، افسر، قبه | Corona Australis |
تاج شمالی | فُکّه، اکلیل شمالی، کاسه درویشان، کاسه یتیمان، کاسه لئیمان، قصعهالمساکین | Corona Borealis |
تازیها | سگهای تازی، سگهای شکاری | Canes Venatici |
ترازو | میزان، پله | Libra |
تکشاخ | – | Monoceros |
تلسکوپ | – | Telescopium |
تلمبه | مفرغه الهواء، تلمبه بادی | Antlia |
تور | تور ماهیگیری، تاربست، شبکه | Reticulum |
توکان | طوقان | Tucana |
جوی | نهر، رودخانه فلکی، نهر الاردن | Eridanus |
چلپاسه | سوسمار، مارمولک، بزمجه | Lacerta |
چلیپا | صلیب جنوبی | Crux |
خرچنگ | سرطان | Cancer |
خرس بزرگ | دب اکبر، هفت اورنگ، ارابه داوود، بنات نعش کبری | Ursa Major |
خرس کوچک | دب اصغر، هفت اورنگ کوچک، سریر فلک | Ursa Minor |
خرگوش | اَرنَب | Lepus |
دُرنا | – | Grus |
دلفین | – | Delphinus |
دَلو | ریزنده آب، ساکبالماء، دال | Aquarius |
دوپرگار | پرگار | Circinus |
دوپیکر | جوزا، تؤمان | Gemini |
دوشیزه | عذرا، خوشه، سنبله | Virgo |
ذاتالکرسی | خداوند کرسی، سرور تخت | Cassiopeia |
روباهک | روباه، ثعلب | Vulpecula |
زانوزده | برزانونشسته، الجاثی علی رکبتیه، پهلوان، راقص، هرکول | Hercules |
زرافه | – | Camelopardalis |
زن برزنجیر | اِمرأه المُسلسله، ناقه، زن زنجیری، زن در زنجیر، شاهزاده | Andromeda |
ساعت | – | Horologium |
سپر | – | Scutum |
سکستان | السدس | Sextans |
سگ بزرگ | کلب اکبر، کلب الجبار، سگ کلان | Canis Major |
سگ کوچک | کلب اصغر، کلب مقدم، الغمیصاء، تریشگ (از پارسی میانه) | Canis Minor |
سنگتراش | کارگاه، حَجّار | Sculptor |
سهپایه (نقاش) | آلهالمصور | Pictor |
سهسو | مثلث، الاشراط | Triangulum |
سیاهگوش | وشق | Lynx |
سیمرغ | عنقاء، ققنوس | Phoenix |
شاهتخته | کشتی، تیر حمال، السفینهالطائر | Carina |
شکارچی | جبار، راعی، النسق، بزرگمنش | Orion |
شَلیاق | چنگ رومی، دیگپایه، یکپایه، سهپایه، لورا (از لاتین)، اثافی، نسر واقع، سلحفات، بربط، الصنج، کَشَف | Lyra |
شیر | اسد، شیر سپهر | Leo |
شیر کوچک | اسد اصغر | Leo Minor |
طاووس | – | Pavo |
عقاب | – | Aquila |
قطبنما | – | Pyxis |
قنطورس | سنطوروس، ظلیم | Centaurus |
قیفاووس | سلطان، ملتهب | Cepheus |
کبوتر | حمامه | Columba |
کژدم | عقرب | Scorpius |
کشتیدم | دنباله کشتی | Puppis |
کلاغ | غُراب، زاغ | Corvus |
کمان | قوس، رامی، کماندار، کمانگیر، تیرانداز، نیماسب | Sagittarius |
کوره | تنور | Fornax |
کوهمیز | میز، میز صحرائی | Mensa |
گاو | ثور | Taurus |
گاوران | عوّا، گاوچران، بقار، صیّاح، حارسالشمال، حارسالسماء، بورطیس حارس، طاردالدب | Boötes |
گرگ | سبع | Lupus |
گونیا | خطکش، تراز | Norma |
گیسو | گیسوان برنیکه | Coma Berenices |
مار | حیّه | Serpens |
مار باریک | شجاع | Hydra |
مارافسای | حوّاء، حامل مار | Ophiuchus |
ماکیان | دجاجه، قو، مرغ، طایر، اوز العراقی، الفوارس | Cygnus |
ماهی | حوت، حوتین، سمکه، دوماهی، ماهی سپهر | Pisces |
ماهی پرنده | – | Volans |
ماهی جنوبی | حوت جنوبی | Pisces Austrinus |
ماهی زرین | ماهی طلایی، طلاماهی، ابوسیف | Dorado |
مثلث جنوبی | – | Triangulum Australe |
مرغ بهشتی | پرنده بهشتی | Apus |
مگس جنوبی | مگس، ذبابه | Musca |
میکروسکوپ | – | Microscopium |
نهنگ | قیطُس، هیولای دریایی، مجمع الکواکب، کَهت (از پارسی میانه) | Cetus |
هَشتَک | ثُمن، اُکتان | Octans |
هندی | – | Indus |
شاید دوست داشته باشید مطالب زیر را نیز بخوانید:
جایگاه اخترشناسی و نجوم در مصر باستان
آشنایی با برخی بناهای نجومی ایران