مفاهیم پایه نجوم (صورت فلکی)

در هر علمی یکسری مفاهیم پایه وجود دارد که علم مورد نظر را توضیح می دهد. در این میان نجوم نیز که یک علم کهن و قدیمی محسوب می شود شامل مفاهیم و مطالب پایه ای است که در این مطلب از سری مطالب مفاهیم پایه نجوم، در مورد صورت فلکی صحبت خواهیم کرد.

 

صورت فلکی چیست؟ (constellation)

 

گذشتگان و اجداد ما بدون داشتن امکاناتی پیشرفته چگونه مسیر خود را در بیابان ها، دریاها و دشت ها وکوهستان ها می یافتند؟ آنچه که آنان داشتند، آسمان پرستاره بالای سر بود که امروزه به دلیل آلودگی نوری نمی توانیم از تماشای چشمک زدن ستارگانش لذت ببریم. این آسمان پرستاره همانند نقشه ای به یاری اجداد ما در یافتن مسیر می آمد. آنها از ستارگان می توانستند به زمان کاشت و برداشت محصولات کشاورزی خود نیز پی ببرند. اما چگونه؟

تصویری را که مشاهده می کنید همان سرگرمی است که در سالهای ابتدایی دبستان، در کتب ریاضی و مجله های سرگرمی وجود داشت. شما باید نقاط مختلف را به ترتیب شماره هایشان به هم متصل کنید تا تصویر یک گل، خانه، ستاره و … تشکیل شود. اوج هیجان این بازی نیز زمانی بود که شما می توانستید قبل از به هم وصل کردن نقاط به یکدیگر تصویر مورد نظر را حدس بزنید!

نقاط متصل به هم به شکل ستاره

از به هم پبوستن نقاط یک ستاره تشکیل می شود.

 

ستاره های آسمان شب

حال فرض کنید صفحه سفید کاغذ شما همان پهنه تاریک آسمان شب است و نقاط سیاه کاغذ که که باید به یکدیگر متصل شوند ستاره های نقره فام آسمان هستند. اکنون به جای اینکه نقاط را با مداد به یکدیگر وصل کنید باید ستاره ها را با خطوط فرضی به یکدیگر وصل کنید تا یک شکل مشخص حاصل شود. در اصطلاح نجومی به این اشکال مشخص، صور فلکی گفته می شود.

در حقیقت صورت فلکی مجموعه ای از ستاره هاست که با یکدیگر شکلی را در آسمان پدید می آورند، هر صورت فلکی از تعدادی ستارگان ثابت تشکیل یافته است، که چگونگی قرار گرفتن هر گروه از آنها نسبت به یکدیگر، به یک جسم یا حیوان شباهت دارد و نام آن جسم یا جانور را روی آن دسته گذاشته اند. گاهی این تشبیه نیز بی مورد است ولی بر اساس آن شکل نامگذاری می شوند؛ مانند مثلث، گاو، شکارچی، شیر، عقرب و … .

 

در زیر ۴ تصویر مختلف از صورت فلکی دب اکبر را می بینید که شما را در تصویر سازی برای شکل صور فلکی مختلف یاری می کند.

 

نمایش دب اکبر در آسمان

شکلی که در آسمان می بینید

نقاشی ونگوگ از دب اکبر

نقاشی ونگوگ از دب اکبر

تصویر خیالی از دب اکبر

تصویری خیالی برای ۷ ستاره دب اکبر که آن را به شکل خرس نمایش داده است

نقشه نجومی از آسمان

نقشه نجومی ستارگان و اجرام صورت فلکی دب اکبر

 

کاربرد صور فلکی

 

بیشترین کاربردی که صور فلکی دارند تقسیم بندی آسمان به یک سری نواحی مشخص است. آسمان آنقدر وسیع است که اگر بخواهیم جرمی را در آن پیدا کنیم نیاز به یک سری آدرس داریم. البته با مختصات های نجومی مانند بعد و میل نیز می توان این کار را انجام داد اما بهره گیری از این مختصات کار آسانی نیست. راحت ترین راه این است که ما آسمان را به نواحی مختلف تقسیم کنیم و بهترین راه برای تقسیم کردن آسمان هم ستاره های بارز و مشخص آن است. این تقسیم بندی شامل چند ستاره در کنار یکدیگر می شود که مثلا شکل یک مربع یا مثلث را تشکیل می دهند.

این تقسیم بندی علاوه بر این که ما را با آسمان آشنا می سازد به ما در یافتن مکان اجرام سماوی نیز کمک می کند. مثلا وقتی گفته می شود ماه در صورت فلکی قوس است همه می دانند کجا را باید نگاه کنند. در واقع می توان گفت یکی از کاربردهای صور فلکی برای آدرس دهی در آسمان است.

 

اسطوره ها، الهه ها، موجودات افسانه ای، اشیا مقدس و… هستند که هرکدام به نحوی به آسمان راه پیدا کرده اند و برای هر قومی نماد خاصی داشته اند. اگرچه شما می توانید هر شکلی را در آسمان تصور کنید و صور فلکی مخصوص به خود را داشته باشید، اما در کل ۸۸ صورت فلکی رسمی وجود دارد که از هر دو نیم کره شمالی و جنوبی زمین قابل مشاهده است که از این تعداد ۴۸ عدد آنها را بطلمیوس فهرست بندی کرد و ۴۰ نقش باقیمانده از حدود قرن ۱۷ به بعد، به دلیل اکتشاف نیم کره جنوبی زمین کشف و نامگذاری شدند.

تقسیم بندی صورت های فلکی

 

صورت‌های فلکی کهن به سه دسته تقسیم می‌شوند:

۱-حیوانها و چیزهایی که با آب در ارتباط هستند.

۲-انسان و حیوانهایی که در روی زمین هستند.

۳-مخلوقات افسانه ای که به هوا پرمی کشند.

 

هر کدام از این صورتهای فلکی در بخشی از آسمان جمعند. پرندگان و موجودات هوایی در نزدیک قطب شمال کره سماوی هستند و صور فلکی زمینی چون کمربندی دور آنهارا گرفته اند. مخلوقات آبزی هم در جنوب و زیر استوای سماوی جای دارند. به نظر می رسد که این بخش بندی آسمان نشان دهنده نگرش انسانهای کهن از کیهان است. نگرش آنها شاید به اینگونه بوده است: دنیای پایین تر امپراطوری آب است، دنیای میانی از آن انسانها و حیوانات و دنیای بالاتر هم سرزمین مخلوقات هوایی است.

 

شناخت صور فلکی مختلف علاوه بر لذت وصف ناشدنی که به انسان می دهد به تسهیل در شناخت اجرام سماوی و پیدا کردن آنها در آسمان کمک می کند. بیشترین کاربردی که صور فلکی دارند تقسیم بندی آسمان به یک سری نواحی مشخص است. آسمان آنقدر وسیع است که اگر بخواهیم جرمی را در آن پیدا کنیم نیاز به یک سری آدرس داریم. البته با مختصات های نجومی مانند بعد و میل نیز می توان این کار را انجام داد اما بهره گیری از این مختصات کار آسانی نیست. راحت ترین راه این است که ما آسمان را به نواحی مختلف تقسیم کنیم و بهترین راه برای تقسیم کردن آسمان هم ستاره های بارز و مشخص آن است.   صور فلکی در آسمان مانند استانها یا کشورهای مختلف بر روی نقشه های زمینی می باشند. به طوریکه هرنقطه از آسمان بالای سرما حتما متعلق به یک صورت فلکی است و این تقسیم بندی کار را برای منجمان آسان کرده است. برای مثال هنگامی که گفته می شود کهکشان M95 در پایین صورت فلکی اسد قرار گرفته است همه متوجه می شوند که در کجای آسمان باید به دنبال این کهشکان بگردند. در واقع صور فلکی آسمان به نوعی برای آدرس دهی نیز استفاده می شوند.

جدول اسامی صورت های فلکی

 

نام فارسینام‌های دیگر در متون فارسینام‌های انگلیسی
آبمارمار آبی، نرمار، هیه الماءHydrus
آتشدانمجمره، عودسوز، محراب نفاطه، الببغاءAra
ارابه‌رانممسک‌الاعنه، ممسک العِنان، عناندار، صاحب المعزAuriga
اژدهاتنین، جوزهر (عربی‌شده گوزهر فارسی)، هَشتَنبَرDraco
اسب بزرگفرس اعظم، فرس ثانی، اسب بالدارPegasus
اسب کوچکفَرَس اول، قطعهالفَرَس، پاره‌اسبEquuleus
اسکنهقلمCaelum
آفتاب‌پرستحرباءChamaeleon
بادبانشراعVela
بزغالهجَدی، بُزیچه چرخ، بز دریایی، بزماهی، بَهی[۱]Capricornus
برساووشبَرَنده سر دیو، برنده سر غول، سوار، حامل رأس الغول، دیوکشPerseus
برهحَمَلAries
پیالهجام، کاسه بزرگ، باطیه، معلفCrater
پیکانتیر، سهمSagitta
تاج جنوبیاکلیل جنوبی، افسر، قبهCorona Australis
تاج شمالیفُکّه، اکلیل شمالی، کاسه درویشان، کاسه یتیمان، کاسه لئیمان، قصعهالمساکینCorona Borealis
تازی‌هاسگ‌های تازی، سگ‌های شکاریCanes Venatici
ترازومیزان، پلهLibra
تک‌شاخMonoceros
تلسکوپTelescopium
تلمبهمفرغه الهواء، تلمبه بادیAntlia
تورتور ماهیگیری، تاربست، شبکهReticulum
توکانطوقانTucana
جوینهر، رودخانه فلکی، نهر الاردنEridanus
چلپاسهسوسمار، مارمولک، بزمجهLacerta
چلیپاصلیب جنوبیCrux
خرچنگسرطانCancer
خرس بزرگدب اکبر، هفت اورنگ، ارابه داوود، بنات نعش کبریUrsa Major
خرس کوچکدب اصغر، هفت اورنگ کوچک، سریر فلکUrsa Minor
خرگوشاَرنَبLepus
دُرناGrus
دلفینDelphinus
دَلوریزنده آب، ساکب‌الماء، دالAquarius
دوپرگارپرگارCircinus
دوپیکرجوزا، تؤمانGemini
دوشیزهعذرا، خوشه، سنبلهVirgo
ذات‌الکرسیخداوند کرسی، سرور تختCassiopeia
روباهکروباه، ثعلبVulpecula
زانوزدهبرزانونشسته، الجاثی علی رکبتیه، پهلوان، راقص، هرکولHercules
زرافهCamelopardalis
زن برزنجیراِمرأه المُسلسله، ناقه، زن زنجیری، زن در زنجیر، شاهزادهAndromeda
ساعتHorologium
سپرScutum
سکستانالسدسSextans
سگ بزرگکلب اکبر، کلب الجبار، سگ کلانCanis Major
سگ کوچککلب اصغر، کلب مقدم، الغمیصاء، تریشگ (از پارسی میانه)Canis Minor
سنگتراشکارگاه، حَجّارSculptor
سه‌پایه (نقاش)آلهالمصورPictor
سه‌سومثلث، الاشراطTriangulum
سیاه‌گوشوشقLynx
سیمرغعنقاء، ققنوسPhoenix
شاه‌تختهکشتی، تیر حمال، السفینهالطائرCarina
شکارچیجبار، راعی، النسق، بزرگ‌منشOrion
شَلیاقچنگ رومی، دیگ‌پایه، یک‌پایه، سه‌پایه، لورا (از لاتین)، اثافی، نسر واقع، سلحفات، بربط، الصنج، کَشَفLyra
شیراسد، شیر سپهرLeo
شیر کوچکاسد اصغرLeo Minor
طاووسPavo
عقابAquila
قطب‌نماPyxis
قنطورسسنطوروس، ظلیمCentaurus
قیفاووسسلطان، ملتهبCepheus
کبوترحمامهColumba
کژدمعقربScorpius
کشتی‌دمدنباله کشتیPuppis
کلاغغُراب، زاغCorvus
کمانقوس، رامی، کماندار، کمانگیر، تیرانداز، نیم‌اسبSagittarius
کورهتنورFornax
کوهمیزمیز، میز صحرائیMensa
گاوثورTaurus
گاورانعوّا، گاوچران، بقار، صیّاح، حارس‌الشمال، حارس‌السماء، بورطیس حارس، طاردالدبBoötes
گرگسبعLupus
گونیاخط‌کش، ترازNorma
گیسوگیسوان برنیکهComa Berenices
مارحیّهSerpens
مار باریکشجاعHydra
مارافسایحوّاء، حامل مارOphiuchus
ماکیاندجاجه، قو، مرغ، طایر، اوز العراقی، الفوارسCygnus
ماهیحوت، حوتین، سمکه، دوماهی، ماهی سپهرPisces
ماهی پرندهVolans
ماهی جنوبیحوت جنوبیPisces Austrinus
ماهی زرینماهی طلایی، طلاماهی، ابوسیفDorado
مثلث جنوبیTriangulum Australe
مرغ بهشتیپرنده بهشتیApus
مگس جنوبیمگس، ذبابهMusca
میکروسکوپMicroscopium
نهنگقیطُس، هیولای دریایی، مجمع الکواکب، کَهت (از پارسی میانه)Cetus
هَشتَکثُمن، اُکتانOctans
هندیIndus

 

شاید دوست داشته باشید مطالب زیر را نیز بخوانید:

جایگاه اخترشناسی و نجوم در مصر باستان

آشنایی با برخی بناهای نجومی ایران

 

ممکن است شما دوست داشته باشید

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.